Titiro e Melibeo

Virgilio, Bucolica, I

Disattiva filtri
Figure retoriche di posizione e suonoFigure retoriche di significatoParole chiave





5





10





15





20




25

 




30




35

mel.



 

tit.





mel.








tit.

 

 

 

 

mel.

tit.





 

Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi
silvestrem tenui Musam meditaris avena;
nos patriae finis et dulcia linquimus arva,
nos patriam fugimus; tu, Tityre, lentus in umbra
formosam resonare doces Amaryllida silvas.

O Meliboee, deus nobis haec otia fecit:
namque erit ille mihi semper deus, illius aram
saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.
Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum
ludere quae vellem calamo permisit agresti.

Non equidem invideo, miror magis: undique totis
usque adeo turbatur agris. En ipse capellas
protinus aeger ago; hanc etiam vix, Tityre, duco:
hic inter densas corylos modo namque gemellos,
spem gregis, a! silice in nuda conixa reliquit.
Saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset,
de caelo tactas memini praedicere quercus.
Sed tamen iste deus qui sit, da, Tityre, nobis.

Urbem quam dicunt Romam, Meliboee, putavi
stultus ego huic nostrae similem, quo saepe solemus
pastores ovium teneros depellere fetus.
Sic canibus catulos similis, sic matribus haedos
noram, sic parvis componere magna solebam.
Verum haec tantum alias inter caput extulit urbes,
quantum lenta solent inter viburna cupressi.

Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi?

Libertas, quae sera tamen respexit inertem,
candidior postquam tondenti barba cadebat;
respexit tamen et longo post tempore venit,
postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit.
Namque (fatebor enim) dum me Galatea tenebat,
nec spes libertatis erat nec cura peculi.
Quamvis multa meis exiret victima saeptis,
pinguis et ingratae premeretur caseus urbi,
non umquam gravis aere domum mihi dextra redibat.





5





10





15





20




25

 




30




35

mel.



 

tit.





mel.








tit.

 

 

 

 

mel.

tit.





 

Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi
silvestrem tenui Musam meditaris avena;
nos patriae finis et dulcia linquimus arva,
nos patriam fugimus; tu, Tityre, lentus in umbra
formosam resonare doces Amaryllida silvas.

O Meliboee, deus nobis haec otia fecit:
namque erit ille mihi semper deus, illius aram
saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.
Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum
ludere quae vellem calamo permisit agresti.

Non equidem invideo, miror magis: undique totis
usque adeo turbatur agris. En ipse capellas
protinus aeger ago; hanc etiam vix, Tityre, duco:
hic inter densas corylos modo namque gemellos,
spem gregis, a! silice in nuda conixa reliquit.
Saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset,
de caelo tactas memini praedicere quercus.
Sed tamen iste deus qui sit, da, Tityre, nobis.

Urbem quam dicunt Romam, Meliboee, putavi
stultus ego huic nostrae similem, quo saepe solemus
pastores ovium teneros depellere fetus.
Sic canibus catulos similis, sic matribus haedos
noram, sic parvis componere magna solebam.
Verum haec tantum alias inter caput extulit urbes,
quantum lenta solent inter viburna cupressi.

Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi?

Libertas, quae sera tamen respexit inertem,
candidior postquam tondenti barba cadebat;
respexit tamen et longo post tempore venit,
postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit.
Namque (fatebor enim) dum me Galatea tenebat,
nec spes libertatis erat nec cura peculi.
Quamvis multa meis exiret victima saeptis,
pinguis et ingratae premeretur caseus urbi,
non umquam gravis aere domum mihi dextra redibat.





5





10





15





20




25

 




30




35

mel.



 

tit.





mel.








tit.

 

 

 

 

mel.

tit.





 

Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi
silvestrem tenui Musam meditaris avena;
nos patriae finis et dulcia linquimus arva,
nos patriam fugimus; tu, Tityre, lentus in umbra
formosam resonare doces Amaryllida silvas.

O Meliboee, deus nobis haec otia fecit:
namque erit ille mihi semper deus, illius aram
saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.
Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum
ludere quae vellem calamo permisit agresti.

Non equidem invideo, miror magis: undique totis
usque adeo turbatur agris. En ipse capellas
protinus aeger ago; hanc etiam vix, Tityre, duco:
hic inter densas corylos modo namque gemellos,
spem gregis, a! silice in nuda conixa reliquit.
Saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset,
de caelo tactas memini praedicere quercus.
Sed tamen iste deus qui sit, da, Tityre, nobis.

Urbem quam dicunt Romam, Meliboee, putavi
stultus ego huic nostrae similem, quo saepe solemus
pastores ovium teneros depellere fetus.
Sic canibus catulos similis, sic matribus haedos
noram, sic parvis componere magna solebam.
Verum haec tantum alias inter caput extulit urbes,
quantum lenta solent inter viburna cupressi.

Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi?

Libertas, quae sera tamen respexit inertem,
candidior postquam tondenti barba cadebat;
respexit tamen et longo post tempore venit,
postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit.
Namque (fatebor enim) dum me Galatea tenebat,
nec spes libertatis erat nec cura peculi.
Quamvis multa meis exiret victima saeptis,
pinguis et ingratae premeretur caseus urbi,
non umquam gravis aere domum mihi dextra redibat.





5





10





15





20




25

 




30




35

mel.



 

tit.





mel.








tit.

 

 

 

 

mel.

tit.





 

Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi
silvestrem tenui Musam meditaris avena;
nos patriae finis et dulcia linquimus arva,
nos patriam fugimus; tu, Tityre, lentus in umbra
formosam resonare doces Amaryllida silvas.

O Meliboee, deus nobis haec otia fecit:
namque erit ille mihi semper deus, illius aram
saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.
Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum
ludere quae vellem calamo permisit agresti.

Non equidem invideo, miror magis: undique totis
usque adeo turbatur agris. En ipse capellas
protinus aeger ago; hanc etiam vix, Tityre, duco:
hic inter densas corylos modo namque gemellos,
spem gregis, a! silice in nuda conixa reliquit.
Saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset,
de caelo tactas memini praedicere quercus.
Sed tamen iste deus qui sit, da, Tityre, nobis.

Urbem quam dicunt Romam, Meliboee, putavi
stultus ego huic nostrae similem, quo saepe solemus
pastores ovium teneros depellere fetus.
Sic canibus catulos similis, sic matribus haedos
noram, sic parvis componere magna solebam.
Verum haec tantum alias inter caput extulit urbes,
quantum lenta solent inter viburna cupressi.

Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi?

Libertas, quae sera tamen respexit inertem,
candidior postquam tondenti barba cadebat;
respexit tamen et longo post tempore venit,
postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit.
Namque (fatebor enim) dum me Galatea tenebat,
nec spes libertatis erat nec cura peculi.
Quamvis multa meis exiret victima saeptis,
pinguis et ingratae premeretur caseus urbi,
non umquam gravis aere domum mihi dextra redibat.

Tityre, tu patulae: allitterazione (f.r.s.).

Patulae e fagi: formano un iperbato (f.r.p.).

Fugimus, linquimus: tra questi due termini si costruisce una climax (f.r.p), sottolineata dall’omoteleuto (f.r.s.).

Nos ... nos: anafora (f.r.p.).

Nostris ab ovilibus: anastrofe (f.r.p.).

Silice in nuda: anastrofe (f.r.p.).

Sic ... sic ... sic: anafora (f.r.p.).

Alias inter ... urbes: anastrofe (f.r.p.).

Postquam: è collocato dopo l’aggettivo per anastrofe (f.r.p.).

Respexit tamen: si osservino l’anafora (f.r.p.) e il chiasmo (f.r.p.) rispetto al tamen respexit del v. 27.

Et: è collocato dopo l’aggettivo per anastrofe (f.r.p.).

Non umquam: tmesi (f.r.p.).

De caelo tactas: tale formula appartiene al linguaggio degli auguri e rappresenta una metonimia (sta infatti per fulmine tactas).

Tenui ... avena: in tale espressione l’aggettivo esprime una gamma di significati che vanno da «fragile», riferito al materiale dello strumento musicale usato, ad «acuto», in riferimento al tipo di suono emesso dal flauto pastorale; non è estraneo tuttavia anche un valore metaforico, collegato alla «semplicità» dello stile poetico. La tenuitas infatti è una vera e propria categoria di composizione poetica e indica un’«arte sottile». In tal senso, l’aggettivo tenuis richiama non solo il mondo della poesia bucolica ma anche l’esperienza alessandrina e quella neoterica.

Dulcia: l’aggettivo connota in Virgilio l’ambito della famiglia, della casa, della patria.

Deus: in deus è chiara l’allusione a Ottaviano, il cui culto non era ancora stato proclamato ufficialmente, ma che Titiro considera privatamente già un dio, in virtù dei benefici ricevuti; Ottaviano peraltro era figlio adottivo di Cesare, che era stato a sua volta divinizzato, e quindi poteva considerarsi di stirpe divina.

Ludere: è verbo tecnico per indicare un tipo di componimento non elevato, tant’è che lusus era termine che designava la poesia disimpegnata. In tal senso si nota il retroterra neoterico.

Peculi: peculium si riallaccia - come il sostantivo pecunia - alla radice di pecus, che dall’originario significato di «bestiame» passa a quello di «denaro».